धानको व्यावसायिक उत्पादनमा अजोला प्रयोग गर्ने नेपालको पहिलो संस्था, राष्ट्रिय खाद्य बैंक लि.

• राष्ट्रिय खाद्य बैंक लिमिटेड | दिगो कृषि उत्पादन हाम्रो अभियान
• २०७९ असोज ७

धानको व्यावसायिक उत्पादनमा अजोला प्रयोग गर्ने नेपालको पहिलो संस्था, राष्ट्रिय खाद्य बैंक लि.

राष्ट्रिय खाद्या बैंक लिमिटेड (RKBL) कृषि क्षेत्रमा पूर्ण रुपमा संलग्न रहेको नेपालको पहिलो बैंक हो। RKBL “पौष्टिक आहारका लागि दिगो कृषि उत्पादन हाम्रो अभियान” भन्ने मूल नाराका साथ स्थापना भएको हो र यसको प्राथमिक कार्य भनेको विभिन्न संस्थाहरू तथा किसानहरु सँग समन्वय गरी कृषि बालीको उत्पादन गर्नु र उत्पादित खाद्य बस्तुहरुको बजारीकरण गर्नु हो। बैंकको कुल पुँजी दुई अर्ब रुपैयाँको रहेको छ । बर्दिया र झापामा स्थापना भएका दुईवटा ठूला आयोजना मार्फत हाल २२ भन्दा बढी जिल्लामा यसको कृषि गतिविधिहरू भइरहेको छ। यी कार्यालयहरूले विभिन्न किसिमका मुख्य बालीहरूको उत्पादन, भण्डारण तथा बिक्रि वितरणको व्यवस्था गर्दै आएका छन्, र ती उत्पादनहरू जैविक रूपमा उत्पादन भएको भनी सुनिश्चित गर्दछन ।

बैंकले रासायनिक मलको कम प्रयोग गरि धान बाली उत्पादन गर्न दिगो विधि अपनाएको छ । उदाहरणका लागि: Rice cum Duck Culture र धान खेतमा अजोलाको प्रयोग । धान खेतमा अजोला समावेश गर्नाले वातावरणमैत्री धान खेती प्रणाली ल्याउँछ। नेपालमा किसानको खेतमा अजोलाको प्रयोग विरलै पाइन्छ । अहिलेसम्म धानको व्यावसायिक खेतीमा अजोलाको पर्योग भएको कुनै अभिलेख नभेटिएकाले नेपालमा व्यावसायिक धान उत्पादनमा एजोलाको प्रयोग गर्ने अग्रणी संस्था राष्ट्रिय खाद्या बैंक हो ।

अजोला एक प्रकारको पानीमा तैरने फर्न हो जुन धानको उत्पादन बढाउन धेरै तरिकाले  प्रयोग गर्न सकिन्छ। यो सानो त्रिकोणीय वा बहुभुज आकारको पानीमा पाइने बिरुवा हो जुन खाडल,  सफा पानी र धान खेतहरूमा विलासी रूपमा बढ्छ। यसलाई धान रोप्नु अघि माटोमा हरियो मल (जैव उर्वरक) को रूपमा सम्मिलित गर्न सकिन्छ भने धान बालीको साथ अन्तरबालीको रूपमा पनि उब्जाउन सकिन्छ। धान उत्पादनका लागि यसको प्रयोग निकै फाइदाजनक छ । यसले प्रति हेक्टेयरमा प्रतिदिन १ टन हरियो मल उत्पादन गर्न सक्छ, जसमा ३ किलो स्थिर नाइट्रोजन हुन्छ जुन १५ किलोग्राम अमोनियम सल्फेट वा ७ किलो युरिया बराबर हुन्छ।

धान खेती मा अजोला समावेश को फाइदाहरु:

• माटोमा जैविक पदार्थको मात्रा बढाउछ: अजोलामा प्रशस्त मात्रामा जैविक पदार्थ पाइने भएकाले यसले माटोमा अर्गानिक कार्बोन बढाउन मदत गर्छ । बाढीले भरिएको धान खेतमा अजोला राम्रोसँग बढ्छ। अजोलामा उच्च जैविक पदार्थ कार्बन हुन्छ जसले माटोमा जैविक कार्बोन बढाउन मद्दत गर्छ। अजोला कम्पोस्टले बिरुवाको वृद्धिलाई प्रवर्द्धन गर्छ र सकारात्मक उत्पादन दिन्छ र माटोमा जैविक पदार्थको मात्रा बढाउँछ।

 

• धान खेतमा नाइट्रोजन आपूर्ति गर्छ: अजोलाको एनाबेनासँग सिम्बायोटिक सम्बन्धले जैविक नाइट्रोजन निर्धारणमा मद्दत गर्छ। अजोलाले बालीको नाइट्रोजन रिकभरी 40-60% ले बढाउँछ र 20-40% ले नाइट्रोजन loss कम गर्छ।

 

• अन्य खनिज पोषक तत्वहरूको उपलब्धता गर्दछ: म्याक्रोन्युट्रिएन्ट N, P र K अजोलाको विघटन पछि खेतमा सजिलै छोडिन्छ। यसले जिंक (Zn), आइरन (Fe), म्याग्नेसियम (Mg) लाई धान बालीमा उपलब्ध गराउने गरी घुलनशील बनाउँछ र बिरुवाको वृद्धिलाई बढावा दिने प्लान्ट ग्रोथ रेगुलेटर्स (PGR) र भिटामिनहरू पनि निकाल्छ।

 

• धान खेतमा झारको कम प्रकोप: धान खेतमा बाक्लो एजोलाले झारको बीउको अंकुरणको लागि सूर्यको किरण रोकेर अनावश्यक झारको वृद्धिलाई दबाउँछ।

 

• माटोको pH कायम राख्छ: धान थोरै अम्लीय माटोमा राम्रोसँग बढ्छ। बाढीको अवस्थामा, माटोको पीएच एकै साथ बढ्छ तर धान खेतमा एजोलाको समावेशले बाढीको पानीको पीएच प्रारम्भिक नजिक कायम राख्छ।

 

• धानको उत्पादन बढाउँछ: अजोलाको प्रयोगले बिरुवाको बृद्धि, जैविक उपजमा वांछनीय असर गर्छ र अर्गानिक matter बढाउँछ र पोषक तत्वको गुणस्तर पनि बढाउँछ। अजोलाले अन्नको उत्पादन, परालको उत्पादन बढाउन मद्दत गर्छ।

 

• रासायनिक मलको दक्षता बढाउँछ: धान खेतमा अजोला समावेशले विभिन्न पोषक तत्वहरू आत्मसात गरेर बालीको पोषण सुधार गर्छ। धान खेतमा अजोलाको प्रयोगले NH3 उत्सर्जनलाई उल्लेखनीय रूपमा घटाउँछ।

 

बर्दियामा बैंकको कार्यालय नजिकै अजोला युनिटको निर्माण :

 

विधि:

● ५*१*१ फिट आकारको खाडल खन्ने।

● Polythene sheet ले खाडल छोप्ने।

● 10-12 किलो उर्वर माटोको एक समान खाडलमा फैलावट गर्ने।

● 15-20 सेन्टिमिटर उचाइसम्म 5-6 केजी राम्ररी सुकेको गाईको गोबर मिसाएर खाडलमा पानी हाल्ने।

● खाडलमा 100-150 ग्राम सुपर फास्फेट थप्ने।

 

10-15 दिन भित्रमा अजोलाले खाडल ढाकिन्छ । १५ दिनपछि दैनिक १ किलो अजोला काट्न सकिन्छ। दैनिक उपज १ किलोग्राम कायम राख्न हप्तामा एक पटक सुपरफस्फेट र गाईको गोबरको मिश्रण खाडलमा हाल्नु पर्छ।

 

धान खेतमा Azolla को प्रयोग गर्ने तरिकाहरु:

अजोला धान खेतमा रोप्नु अघि हरियो मलको रूपमा वा धान रोपणको साथ दोहोरो बालीको रूपमा प्रयोग गर्न सकिन्छ।

● हरियो मलको रूपमा अजोला प्रयोग: यसलाई नर्सरी, पोखरी वा खाडलबाट सङ्कलन गरी खेतमा मलको रुपमा छर्न सकिन्छ। प्रयोग पछि, बाक्लो एजोला म्याट २-३ हप्ता भित्र विकसित हुन्छ र माटोमा मिलाइन्छ। त्यसपछि खेतमा धान रोपिन्छ।

 

● दोहोरो बालीको रूपमा अजोला: अजोलाको ताजा इनोकुलम ०.५-१ टन/हेक्टर गरि धान रोपिसकेको केहि हफ्तामा खेतमा लगाइन्छ/ छरीन्छ। अजोलाको बाक्लो म्याट छरेको १५-२० दिनमा तयार हुन्छ र यसले धानको वृद्धि बिकाश र राम्रो उत्पादन मा सहयोग गर्दछ |

 

बैंकले विगत २ वर्षदेखि धान खेतमा दोहोरो बाली प्रणालीका रूपमा अजोलालाई प्रयोग गर्दै आएको छ | बर्दिया र झापा दुवै जिल्लाको प्रोजेक्टमा १०० बिघाभन्दा बढी जमिनमा यसको प्रयोग गरि रहेको अवस्था छ । यसले गर्दा धान खेतीमा बढी उत्पादकत्व हुनुका साथै मलको कम प्रयोग र झारपात कम निस्किएको छ। बैंकले अर्गानिक खाद्य बस्तुको उत्पादनलाई प्राथमिकता दिदै विभिन्न विधिहरू अपनाउदै आएको छ र ती उत्पादित बस्तुको बिक्रि वितरण बैंकको आफ्नै RKB Mart बाट गर्दै आएको छ |

Written By: Akhanda Pachhaldangiya

                   Agricultural Officer, RKBL