रैथाने बालीको संरक्षण र प्रवर्द्धन

• राष्ट्रिय खाद्य बैंक लिमिटेड | दिगो कृषि उत्पादन हाम्रो अभियान
• २०७९ असोज ७

रा. खा. बैं. लि.: रैथाने बालीको संरक्षण र प्रवर्द्धन

राष्ट्रिय खाद्या बैंक लिमिटेड (RKBL) कृषि क्षेत्रमा पूर्ण रुपमा संलग्न रहेको नेपालको पहिलो बैंक हो। RKBL “पौष्टिक आहारका लागि दिगो कृषि उत्पादन हाम्रो अभियान” भन्ने मूल नाराका साथ स्थापना भएको बैंक हो र यसको प्राथमिक कार्य भनेको विभिन्न संस्थाहरू तथा किसानहरु सँग समन्वय गरी कृषि बालीको उत्पादन गर्नु र उत्पादित खाद्य बस्तुहरुको बजारीकरण गर्नु हो। बैंकको कुल पुँजी दुई अर्ब रुपैयाँको रहेको छ । बर्दिया र झापामा स्थापना भएका दुईवटा ठूला आयोजना मार्फत हाल २२ भन्दा बढी जिल्लामा यसको कृषि गतिविधिहरू भइरहेको छ। यी कार्यालयहरूले विभिन्न किसिमका मुख्य बालीहरूको उत्पादन, भण्डारण तथा बिक्रि वितरणको व्यवस्था गर्दै आएका छन्, र ती उत्पादनहरू जैविक रूपमा उत्पादन भएको भनी सुनिश्चित गर्दछन ।

धान नेपालको सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण खाद्य बाली हो। नेपाललाई धानको उत्पत्तिस्थल मानिन्छ र यहाँ ठाउ अनुसार रैथाने जातका धेरै धान पाइन्छ जसलाई किसानले लामो समयदेखि खेती गर्दै आएका छन् । रैथाने बालीहरू ठाउँ अनुसार बिभिना जातका हुन्छन र त्यस ठाउँको इतिहास संग जोडिएका हुन्छन । यी बालीहरूले विभिन्न सामाजिक उद्देश्यहरू पूरा गर्छन् र खाद्य र पोषण सुरक्षा सुधार गर्न खाद्य आपूर्ति विविधीकरण गर्ने प्रयासहरूमा महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्ने गरेको पाइन्छ । तर, उन्नत र हाइब्रिड जातको धानको आगमन पछि यी रैथाने बाली उत्पादनमा कृषकहरुले कम रुची देखाएक छन् ।

बजारमा सजिलै उपलब्ध हुने भएकाले उन्नत र हाइब्रिड जातको धानहरुले लगभग पूर्ण रूपमा क्षेत्रीय भू-भागहरू प्रतिस्थापन गरिसकेका छन्। यद्यपि, RKBL ले कम्पनी स्थापना भएदेखि नै विभिन्न जातका रैथाने धानहरु उत्पादन गर्ने कार्य गर्दै आएको छ| यी रैथाने धान बालीहरूमा उन्नत जातको धनमा भन्दा उत्कृष्ट गुणहरू पाईन्छ। सुगन्धित धानका जातहरू मध्ये, हाल बैंकले आफ्नो परियोजना क्षेत्र: झापा र बर्दियामा लोकल बासमतीको  खेती गरिरहेको छ। बैंकले रातो बासमती, रैथाने कालो बासमती, सठीयाँ धान, टुन्डो कालो बासमती, कालो नुनिया, कालो टुण्डो, काला नमक, कालो धान, अनादी (रातो चामल) जस्ता बासमती जात तथ सुगन्धित चामल उत्पादन गर्दै आएको छ ।

रैथाने धानका बिशेषताहरु :

• पौष्टिक फाइदाहरू: रैथाने धानमा धेरै पौष्टिक तत्वहरु पाइन्छ। यसले मानव स्वास्थ्य कायम राख्नको लागि प्रोटीन, क्यारोटिनोइड्स, फाइबर, आवश्यक खनिज र भिटामिनहरूको सस्तो र समृद्ध स्रोतहरू गठन गर्दछ। यसले खाद्य विविधता सृजना गर्दछ र सूक्ष्म पोषक तत्वहरूसँग आहारको संवर्धन गर्दछ। त्यस्ता प्रजातिहरूमा पौष्टिक घनत्व अन्य भन्दा बढी हुन्छ। तिनीहरू दीर्घकालीन खाद्य सुरक्षा विकल्प हुन्।

• वातावरणीय फाइदाहरू: रैथाने प्रजातिहरू आनुवंशिक रूपमा विविध छन्। यी धान जस्तो सुकै हावापानी तथा नराम्रो परिस्थितिलाई सजिलै सहन गर्न सक्ने भएकाले यसलाई खडेरी, बाढी जस्ता कुनै पनि प्रकारको वातावरणीय परिस्थितिमा उब्जाउन सकिन्छ। यसले कुनै पनि क्षेत्रको जैविक विविधता बढाउँछ र कार्बन फूट प्रिन्टहरू पनि कम गर्छ। यसले प्राकृतिक स्रोतहरू पुनर्स्थापित गर्न मद्दत गर्दछ।

• आर्थिक लाभ: बजारमा यसको ठूलो माग भएकाले यो आम्दानीको राम्रो स्रोत हो। अहिले रैथाने बालीको माग देशभित्र र बाहिर बढिरहेको छ । निर्यातको अधिक सम्भावना बोकेकाले देशमा विदेशी मुद्रा आर्जन गर्न मद्दत गर्दछ। स्वदेशी जातको बढ्दो मूल्यले किसानको आर्थिक स्तर उकास्न मद्दत गर्छ। ती जातहरूको खेतीले ग्रामीण किसानहरूलाई रोजगारीको अवसर प्रदान गर्दछ। 

पहिले नेपालको सुगन्धित र रैथाने चामल स्वदेशी तथा अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा निकै लोकप्रिय थियो र प्रिमियम मूल्यमा बिक्रि वितरण गर्ने गरिन्थ्यो। केही दशकअघि नेपालले लाखौं रुपैयाँ आम्दानी गर्दै गुणस्तरीय सुगन्धित चामल निर्यात गर्दै आएको थियो । तर आर्थिक अवस्था कमजोर भएपछि नेपालले बासमती तथा सुगन्धित चामल अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा निर्यात गर्न बन्द गरेको हो ।

धान, नेपालको मुख्य बाली भएकाले राष्ट्रिय खाद्य बैंक लिमिटेडले हाल रैथाने जातका धानहरु  विशेषगरी बासमती र सुगन्धित धानमा बढी जोड दिएको छ । बैंकले गोबर मल र कम्पोष्ट मल प्रयोग गरी अर्गानिक रुपमा धान खेती गर्दै आएको छ । बैंकले धान उत्पादन, भण्डारण देखि बजारीकरणसम्मको काम गर्दै आएको छ । बैंकले उत्पादित कृषिजन्य वस्तुहरू आफ्नै मार्ट, RKB मार्ट मार्फत बिक्री गर्दै आएको छ | चामलको बजार मूल्य बिचौलियाको कारण झन् बढी हुने भएकाले बैंक आफै बिक्रि वितरणको कार्यमा सरिक भएको हो । बैंकका प्रमुख कार्यकारी अध्यक्ष शंकरनाथ उप्रेतीका अनुसार रैथाने धानको खेती क्षेत्र बढाउन बैंकले आफ्नो परियोजनालाई सकेसम्म धेरै जिल्लामा विस्तार गर्ने (हाल २२ जिल्लामा काम गरिरहेको) र नेपालको कृषि क्षेत्रमा योगदान पु¥याउने योजना रहेको बताउनु भएको छ । बाली उत्पादन मार्फत, कृषि उत्पादनको माग पूरा गर्ने र अतिरिक्त मात्रालाई अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा प्रिमियम मूल्यमा आपूर्ति गर्ने बैंकको योजन रहेको उहाँले बताउनु भएको छ ।